Translate

Σάββατο 2 Οκτωβρίου 2010

ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ
για το βιβλίο του Κλεμάν Ροσέ
ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΠΛΟ ΤΟΥ
(Δοκίμιο περί αυταπάτης)
Μετάφραση: Zωή Αντωνοπούλου-Τρεχλή
Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ
Σελ. 272 Ε 12



Η τυραννική δύναμη της αυταπάτης.

Με την τραγικότητα της αυταπάτης και το βάρος που συσσωρεύει στις αδύναμες ψυχές, ασχολείται ο γάλος φιλόσοφος Κλεμάν Ροσέ, επιχειρώντας να μας αποκαλύψει τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι οικοδομούν έναν «άλλο» κόσμο, παράλληλο με αυτόν ακριβώς που ζούμε κι έναν «άλλο» εαυτό, που διαφεύγει αδιάκοπα από την αυθεντική του ύπαρξη κατοικώντας στο θεωρείο μιας «διπλής» πραγματικότητας। Το «διπλό», ως προσωρινή λύση και ως αναγκαία υπέρβαση των ίδιων των ψυχικών εκκρεμοτήτων μας, μοιάζει να διασφαλίζει έναν τρόπο παρηγορίας, ένα καταφύγιο στις περιοχές εκείνες όπου το αληθινό πράγμα «μετατίθεται» και «κρύβεται» από τον εαυτό του και την ουσιαστική φύση της πραγματικότητάς του.

Ο αυτοαπατώμενος διαιρεί τη μια ιδέα σε δύο, το ένα και μοναδικό συμβάν σε δύο: το πρώτο γεγονός απηχεί κάτι ανυπόφορο, το δεύτερο «διορθώνει» το πρώτο, εισάγοντας μια σωτήρια απόκλιση, μια ιδεατή παραμόρφωση, που συνιστά το ψεύδος της αυταπάτης και που ωστόσο επιβάλλεται ολοσχερώς απέναντι στο πραγματικό και το αντικαθιστά। Ο Φρόυντ μίλησε για την κατάσταση της «απώθησης» (προσωρινή απομάκρυνση από το πραγματικό) και ο Λακάν για τη «διάκλειση» (την ολοκληρωτική απόκρυψη του συμβάντος), ωστόσο και οι δυο περιπτώσεις είναι ενδεχομένως αναστρέψιμες. Αντιθέτως, ο αυτοαπατώμενος βρίσκεται σε πολύ χειρότερη κατάσταση από τον νευρωτικό διότι δεν έχει καμιά ελπίδα ίασης.

«Θέλω να μιλήσω για τη μανία του να αρνείται αυτό που υπάρχει και να εξηγεί αυτό που δεν υπάρχει» γράφει o Ε।Α.Πόε, στο έργο, Διπλή δολοφονία στην Οδό Morgue, όπου προσεγγίζει με το δικό του τρόπο το θέμα του «διπλού». (Ως γνωστόν, η λογοτεχνία του 19ου αιώνα επέμεινε ιδιαίτερα σ’ αυτό το μοτίβο: ο Χόφμαν, ο Πόε, ο Μωπασάν, ο Ντοστογιέφσκι.) Το πραγματικό διαστρέφεται, συσκοτίζεται, μυστικοποιείται, αποσυντίθεται, αντικαθίσταται από το «άλλο» του, από τον διπλασιασμό του, από μια φαντασιακή δομή που μοιάζει να έχει μεγαλύτερη βαρύτητα και ισχύ από αυτό που ονομάζουμε «υπαρκτό».

Ωστόσο ο Χέγκελ θα γράψει: η μεγάλη πανουργία είναι πως τα πράγματα είναι αυτά που είναι। Χωρίς το υπεραισθητό, το αισθητό δεν έχει κανένα νόημα. Το υπεραισθητό επομένως υπάρχει και είναι το ίδιο το αισθητό. Έτσι η ρομαντική φράση του Βάγκνερ στα Wesendonk-Lieder, Ο κόσμος μας δεν είναι εδώ, μας αναγκάζει να σκεφτόμαστε ότι η μεταφυσική διαλεκτική είναι κατά βάσιν διαλεκτική του εδώ και του αλλού.

«Το Πραγματικό και το διπλό του» (1976) είναι το πρώτο βιβλίο του Ροσέ, ο οποίος εργάστηκε επί τριαντακονταετία ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νίκαιας। Το έργο του εγγράφεται στην παράδοση του Νίτσε και του Σπινόζα και διακρίνεται για την απλότητά του και την παντελή έλλειψη ακαδημαϊσμού. Η ιδέα του «διπλού» αποτελεί κεντρικό θέμα σχεδόν σε όλα τα βιβλία του (περίπου 15 τον αριθμό), σαν μια επίμονη διάθεση να ανιχνευτεί η φιλοσοφία της Μεταφυσικής και οι επιπτώσεις της στη σκέψη, την αντίληψη, την ιστορία, την τέχνη. Ο Ροσέ δεν περιορίζεται αυστηρά στον τομέα της φιλοσοφίας αλλά καλεί σε σύμπραξη τη ζωγραφική και τη λογοτεχνία, δια μέσου των οποίων τεκμηριώνει πολλές από τις απόψεις του.

Η μαντική αυταπάτη, έτσι όπως μας έγινε γνωστή από την αρχαιοελληνική τραγωδία και η σχέση της με το συμβάν και τον διπλασιασμό του, απασχολεί εκτεταμένα το γάλλο φιλόσοφο, που συνδέει τη «μοίρα» με τον «αναπόφευκτο χαρακτήρα της πραγματικότητας»। Ο αυτοαπατώμενος στοιχηματίζει υπέρ του διπλού, υπέρ μιας προφητείας που στοιχειοθετεί την «άλλη» διάσταση του κόσμου του, ενώ το πραγματικό φαντάζει στα μάτια του βλακώδες (για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Μάκβεθ).

Οι επιρροές της σύγχρονης φαινομενολογίας οδηγούν τον Ροσέ να ξαναθέσει το ζήτημα της πλατωνικής ιδέας περί αισθητού–νοητού, υποστηρίζοντας ότι ο περίφημος «αόρατος κόσμος» είναι μια επινόηση, ένα επιτήδειο τέχνασμα για την αντιμετώπιση της ωμής βίας που χαρακτηρίζει την πραγματικότητα। Για τον ίδιο λόγο, κατά το γάλλο φιλόσοφο, οικοδομήθηκε και το θρησκευτικό ψεύδος, ως ένας αναγκαίος αναδιπλασιασμός της παρούσης ζωής, στον οποίον κανείς μπορεί να καταφύγει κάνοντας έναν ελιγμό μπροστά στο φόβο του θανάτου. Υπάρχει επομένως, η μεταφυσική αυταπάτη (ο κόσμος και το διπλό του) και η ψυχολογική αυταπάτη (ο άνθρωπος και το διπλό του) – μια ολόκληρη συνομωσία της σκέψης και της συναισθηματικής ζωής εργάζεται σθεναρά για τη συντήρηση αυτών των δομών.

Στον πλατωνικό Κρατύλο, ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι το χαρακτηριστικό ενός ανθρώπου (συγκεκριμένα, του Κρατύλου) βρίσκεται στη θεμελιώδη ιδιότητά του να είναι αυτός και όχι άλλος –πολύ απλά, δεν γίνεται να υπάρχουν δυο πρόσωπα με την ίδια ιδιότητα। Το χαρακτηριστικό του Κρατύλου είναι η ενικότητά του (ο διπλασιασμός, ως ανέφικτη μορφή). Η ενικότητα συνεπάγεται θρίαμβο και συγχρόνως ταπείνωση, υπονοεί ο Ροσέ. Θρίαμβο γιατί είμαστε μοναδικοί στον κόσμο και ταπείνωση, γιατί είμαστε αυτό και μόνο, δηλαδή σχεδόν τίποτε, κι ακόμα περισσότερο, απολύτως τίποτε. Έτσι, η φράση του Ρεμπό, εγώ είναι ένας άλλος, αποτυπώνει αυτήν τη δυναμική του διπλού, όταν κάποιος αρνείται να αποδεχτεί ξεκάθαρα την πραγματική του υπόσταση επιμένοντας να διακινείται σε άλλες αβέβαιες περιοχές, που πιθανότατα αποτελούν τον καθρέφτη των εσωτερικών συγκρούσεων και των αντιφάσεών του. Η άρνηση του ενικού είναι μια από τις πιο καθολικές μορφές άρνησης της ζωής, υποστηρίζει ο Ροσέ.

Στην ψυχολογική αυταπάτη ο εαυτός απωθεί τον εαυτό του, αποσύρεται, αποστασιοποιείται, χτίζει μια τεχνητή ζωή πάνω στην ήδη υπάρχουσα, όπως ακριβώς ένας ηθοποιός που κινείται στη σκηνή αναλαμβάνοντας να διεκπεραιώσει μια πλαστοπροσωπία προς χάριν της τέχνης। Κατασκευάζοντας το «διπλό» του, ο άνθρωπος «διχάζεται», καταστρέφεται, αλλοιώνεται, καταβροχθίζεται από τον ίδια του την πλάνη. Απουσιάζει. Διότι αυτός που παρευρίσκεται, που υπάρχει ως ενθαδική παρουσία, δεν είναι το πραγματικό πρόσωπο αλλά ένας ρόλος, το ίδιο του το ψεύδος ως κάλυμμα της αληθινής ύπαρξης.

Ο «άλλος» κόσμος, είτε αφορά το επέκεινα (ως θρησκευτικό καλλιτέχνημα) είτε τη φαντασιακή χωροταξία (για τους καλλιτέχνες αλλά και για τους μόνιμους αρνητές της ζωής), είτε την ίδια την ουτοπία (ως μορφή ενός τέλειου εξανθρωπισμένου σύμπαντος), είτε την κυριαρχία των ιδεών (την δικτατορία του ανέφικτου), είναι μια υπεκφυγή, ένας αντίποδας της αληθινής ζωής। Αλλά η απογύμνωση προϋποθέτει μια διάσταση ωρίμανσης, τον επαναπροσδιορισμό των ιδεών, των συμπεριφορών, των βιωμάτων, της όλης δημιουργικής ανθρώπινης κίνησης.

Η εγκατάλειψη του διπλού, η παραίτηση από κάθε αυταπάτη και «η επιστροφή στον εαυτό μας», μέσα από την ολοκληρωτική αποδοχή του πραγματικού σε όλες του τις εκφάνσεις, είναι η προοπτική που θέτει η σκέψη του Ροσέ। Ο ίδιος χρησιμοποιεί σαν φιλοσοφικό παράδειγμα τους πίνακες του Βερμέερ (ενός καλλιτέχνη που συνήθιζε να ζωγραφίζει «πράγματα» και όχι «συμβάντα»), για να μας αποδείξει ότι η ύλη, «που είναι αιώνια, πλούσια και ζωντανή», αποτυπώνει αυτήν ακριβώς την ουσιώδη πλευρά του πραγματικού, εντός της οποίας το εγώ αποκαλύπτεται όχι μέσα από την ιδιαιτερότητά του αλλά δια της απουσίας του, και είναι αυτή ακριβώς η «απουσία» που το ενώνει με τα πάντα, για να ακτινοβολήσουν από κοινού την πληρότητα και την ευτυχία.

Ο Ροσέ συνοψίζει: Δεν υπάρχουν διπλά, ως αντίγραφα, αντανακλάσεις, υποκατάστατα, αμφισημίες, αμφιλογίες, διφορούμενα, απατηλά, σε κάθε περίπτωση, αφού απλώς κρύβουν το γνήσιο που είναι το πραγματικό। Ο γάλλος φιλόσοφος τραβά το χαλί κάτω από τα πόδια μας, επιμένοντας να μας ελευθερώσει από κάθε τεχνητό καταφύγιο (ηθικό, πολιτικό, θρησκευτικό), καθώς προτείνει να αναλάβουμε την ευθύνη μιας νέας θεώρησης της ζωής, για να συντρίψουμε κάθε μορφή πλάνης που μας περιορίζει ως ύπαρξη.

Ανεξάρτητα από το αν συμφωνώ με το συνολικό πλαίσιο των θέσεων του Ροσέ, δεν μπορώ να μην αναγνωρίσω την αξία της προσπάθειάς του να αποσπάσει την ανθρώπινη σκέψη από την ανωριμότητα των υπεκφυγών, των απωθήσεων και των παραμορφώσεων, θραύοντας τα κάτοπτρα πίσω από τα οποία το πνεύμα κάλυπτε επί αιώνες τη σύγχυσή του. Ο διχασμός ανάμεσα στο υλικό και το πνευματικό, το συμβάν και τις προσδοκίες, το εδώ και το αλλού, το ένα και τα πολλά, παύει να υφίσταται καθώς όλα τα «διπλά», ως ανθρώπινες περιορισμένες κατασκευές, συντρίβονται, αφήνοντας ελεύθερο το δρόμο για την αυθεντική ζωή. Το τέλος της Μεταφυσικής είναι γεγονός, μοιάζει να λέει ο Ροσέ. Ο πραγματικός (ο υλικός) κόσμος αποκαθίσταται επιτέλους στη συνείδησή μας ως το ακριβές πλαίσιο των επιλογών μας για ευδαιμονία ή δυστυχία, το οποίο διόλου δεν μας εμποδίζει να «υπάρχουμε» στ’ αλήθεια και να απολαμβάνουμε τους καρπούς μιας «αληθινής» πραγματικότητας, μέσα από έναν εαυτό ευρισκόμενο σε σύμπτωση με τον εαυτό του.

(δημοσιεύτηκε στην Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας)







Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου